«Инклюзия» иллюзия ма?!

Жыл сайын сәуірдің басында көтерілетін бір мәселе бар. Ол - аутизм. Өйткені 2 сәуір Дүниежүзілік аутизм туралы ақпарат тарату күні. Бұл Қазақстанда ғана емес күллі әлемде күрделі сұрақ. Оның шығу себебін ғылым әлі нақты анықтай алмады. Бірақ соңғы жылдары осы дертке шалдыққан балалар саны артып барады. «Autism Speaks» халықаралық ұйымының дерегінше 2020 жылы әлемдегі әрбір 54-ші балаға осы диагноз қойылған.

Ал 6 күн бұрын «AUTISM KAZAKHSTAN» қауымдастығының төрайымы Нүрия Балтабайқызы фейсбук парақшасына былай жазды: «АҚШ-тың ауруларды бақылау және алдын алу орталықтарының жаңа статистикасы бойынша 8 жасқа дейінгі әр 36 баланың біреуінде аутизм белгілері кездеседі екен. Мысалы, 2004 жылы мұндай көрсеткіш 166 баланың біреуінде ғана болатын».

Қазақстанда аутизмнің азайып немесе көбейіп жатқаны туралы статистика жоқ. «Тек 160 мыңнан астам бала инклюзивті біліммен қамтылуы тиіс» деген ресми дерек бар. Соның 15 мыңы мемлекеттік оңалту орталықтарында кезекте тұр. Бірақ «AUTISM KAZAKHSTAN» қауымдастығының төрайымы көмекке мұқтаждар одан да көп болуы мүмкін. Өйткені алыс ауылдағы ата-аналардың құжат жинап, дәрігерге қаралуына мүмкіндігі жоқ дейді. Оның дерегінше, ерекше балалар саны - 300 мың.

Қазір елде 208 психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті, 13 оңалту орталығы, 11 аутизм орталығы, 450-ден астам инклюзияны қолдау кабинеті бар екен. Ал, аутизмі бар балалар саны ең көп 8 өңірде биыл 8 орталық ашуды жоспарлап отырған «Қазақстан халқына» қорының басшысы Болат Жәмішев апта басында былай деді: «Соңғы бес жылда аутизмі бар балалардың саны екі есеге артты. Мұндай диагноз қойылған бала санының өсуіне сәйкес оларға қажетті инфрақұрылым мен жағдай жасалуы керек. Кешенді және ұзақ мерзімді көмек жоқ. Ата-аналар мен балалар түзету кабинетіне немесе оңалту орталығына кезек күтуге мәжбүр».

Материалдық мәселе уақыт өте шешілер. Негізгі қиындық ерекше балаларға деген қоғамның көзқарасы,-деді Апта-ға сұхбат берген маман. Ол қандай көзқарас? Аманкелді Сейтханның сюжетін көрейік.

Инклюзия ағылшын сөзі. Қазақша «кіріктіру, қамту» дегенге жақын. Бірақ бізде бұл сөз көбіне «мүмкіндігі шектеулі» деген ұғыммен шектеліп жатады. Негізі ауқымы шексіз. Яғни, қоғамнан тыс қалған барлық топқа бірдей мүмкіндік беру. Ол өнер, ол спорт, тіпті саясатта да. Біз бүгін соның бір қыры білім беруге ғана тоқталамыз. Қазақстанда ерекше назарды қажет ететін балалар ол мүмкіндікпен қаншалықты қамтылып отыр?

Нүрия Балтабайқызы, «Autism Kazakhstan» Ұлттық қауымдастығының төрайымы:

Балам 3 жасына дейін сөйлеген жоқ. Бірақ біз поликлиникаға барғанда дамуында ерекшеліктер бар деп ешкім айтқан жоқ. Невролог та, педиатр да, сол мамандар да, ешкім білмейді.

Нүрия Балтабайқызының баласы 10 жаста. Оны қынжылтатыны баланың бойындағы дертті кеш білгені. 6 жылдан бері аутизмнің емін таба алмай жүр.

Нүрия Балтабайқызы, «Autism Kazakhstan» Ұлттық қауымдастығының төрайымы:

Аутизм ешқандай медициналық еммен емделмейді. Дәрі-дәрмектермен. Тағы басқа массажбен. Көп ата-аналар өкінішке қарай, жарнама көп бізде псевдо лекари дейміз, аутизмды 1-2 айда жарты айда, 1-2-аптада емдеп береміз қыруар ақша сұрайды.

Мамандар сөзінше бұл дерттің бір ғана емі - ерте көмек көрсету. Оңалту орталықтарындағы түзету сабақтары. Бірақ, Қазақстанда бұл сала кенже қалған.

Балнұр Бекова, Жеке дамыту орталығының кураторы, психолог:

Біздің Қазақстанда аутизмді 4-5 жасында қойса, Израйль елінде 3 айлығында анықтайды. 3 айынан бастап коррекциялық жұмыстар басталады. Ал, бізде оған дейін байқаса да ешқандай маман иесі оны қоя алмайды. Өйткені, документ бойынша, протокол бойынша оны қоя алмайды.

Соның салдарынан көп баланың дерті асқынып кетеді. Тағы бір мәселе бұрын заң бойынша ерекше білім беруді қажет ететін балалар санатына тек денсаулығы нашар балалар жататын. Ал биыл халықаралық тәжірибе зерттеліп, ақыл ойында ауытқуы бар балалар да жатқызылды.

Әйгерім Кудеринова, Инклюзивті білім беруді дамыту ұлттық ғылыми-практикалық орталығының басшысы:

20 жылда білім туралы заңға өзгерістер енгізілді. Біріншіден ерекше білім беруді қажет ететін балаларға арнайы жағдай жасау. Баланың оқу процесіндегі бағдарламаны бейімдеу, өзіне сай ортаны құру, түрлі жабдықтармен жабдықтау. Сонымен қатар біздің орталық барлық өңірлерде жергілікті атқару билігімен бірлесіп, ресурстық орталықтар құрды.

Алматыдағы ұлттық практикалық ғылыми орталық мектепке дейінгі және орта білім беру ұйымдарына инклюзивті білім беру тәсілдерін әзірлейді. Мұнда жылына 500-ге жуық бала келеді. Соның бірі Әйгерімнің ұлы. Оның жағдайы орталыққа келгелі к жақсарған. Енді ем үзіліп қала ма деп қорқады. Себебі кезекте адам көп.

Әйгерім, Алматы қаласының тұрғыны:

Мұндай балаларға қаражат жағынан ғой мәселе. Тегін жерлерде бар мысалы плавание деген, ипподром, ипотерапияға апарғың келеді. Бірақ, оның барлығы кәдімгідей қаражатты талап етеді.

Ерекше жағдайдағы балаларға мемлекеттен әлеуметтік көмек те беріледі. Бірақ мардымсыз.

Әйгерім, Алматы қаласының тұрғыны:

Мүлдем дымға жетпейді. Мысалы, ЛФК-ның өзі минимум 5 мың, дефектолог минимум 8 мың. +Оданда басқа тамағы бар, киімі бар.

Нүрия Балтабайқызы, «Autism Kazakhstan» Ұлттық қауымдастығының төрайымы:

Білім басқармаларының қызметтері бар. Олар жеткіліксіз, себебі, аптасына 2-3 рет қана. Осындай балаларға 5-6 сағат күніне кеміне керек. Қалтасына көтеретін ата-аналар амалсыз 300-500 мыңға жеке орталықтарға барады.

Қазақстанда ерекше балаларды оқытатын 99 мектеп бар. Онда 16 мыңдай бала оқып жатыр. Ал, кеңестік кезеңде 116 мектеп болған екен. Яғни, қажеттілік көбейсе де, мектептер керісінше азайған.

Әйгерім Кудеринова, Инклюзивті білім беруді дамыту ұлттық ғылыми-практикалық орталығының басшысы:

Интеллектісі бұзылған балалардың сыныбында 5-6 баладан аспау керек болса, Алматының өзінде де 10-15 балаға көріп отырмыз. Осыдан 3 жыл бұрын зерттедік. Осы арнайы мекемелер министрліктің бұйрығымен 30-40 пайызға ғана жабдықталған. Бұл әрине төмен көрсеткіш.

Нүрия Балтабайқызы, «Autism Kazakhstan» Ұлттық қауымдастығының төрайымы:

Министрліктер өзімен өзі. 20 әкімдік бар. Олар өзімен өзі. Екеуі де премьерге бағынады. Бірақ, арасында байланыс жоқ. Мысалы, білім министрлігі айтады біз заң шығардық. Қалғаны бізідң құзіретке кірмейді, қалғанын 20 әкімдіктен сұраңыз дейді. Енді әкімдіктерге барсаң олар айтады ол министрлік құзіретінде дейді. Сонда бір-біріне сілтеумен біз жүрміз.

Нүрия Балтабайқызы ерекше балаларды қорғаудың кешенді бағдарламасын жасауды ұсынды. Себебі оны бұл балалардың болашағы алаңдатады. Ал, өркениетті елдерде мұндай балаларды мектеппен ғана емес, жоғары оқу орнымен қамту да шешіліп қояды.

Мақсат Несіпжанұлы, «М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университетінің» вице-провосты:

Еуропалық елдерде қандай да бір елді мекенде болмасын барлығы қамтылады. Жеке жұмыс жоспары жасалады. Ол деген сөз білім беру бағдарламаларында сіздерге мынадай студент қабылданды. Ол студенттің білім беру ерекшелігі мынада деп. Ол баланы шектемейді, қыстамайды, ол да бөзін аяныш көзбен қарамасын деп айтады, ескертеді.

Зият Әбдікаимовтың екі көзі де мүлде көрмейді. Ол бізде аутизм белгісі бар балалар мен студенттер тұрмақ физикалық тұрғыда мүмкіндігі шектеулі азаматтардың өзін оқыту қамтылмаған дейді.

Зият Әбдікаимов, NU көмекші технология арқылы қолжетімді қызмет бойынша сарапшысы:

Мен АҚШ-та оқығанда көргенім оларда университеттерде ерекше жандарды қолдау орталықтары бар. Ондағы мамандар сол студенттің емтихан тапсыруынан бастап жұмысқа тұруына дейін бәрін реттейді. Ал, бізде көзі көрмейтін, құлағы естімейтін адамдар да қажетті деңгейде ақпарат ала алмайды. Олардың көбі назардан тыс қалады.

Ақыл-ойының дамуы басқаша балаларға қоғамның көзқарасы да басқа болуы керек дейді маман. Сонда ғана бүгін айтылған мәселелер шешімін табады. Ал, Қазақастандық ата-аналар ондай баласын мектепке беруге қиналады, тіпті түрін де, атын да жасырып, қоғамнан шектеуге мәжбүр. Себебі...

Балнұр Бекова, Жеке дамыту орталығының кураторы, психолог:

Өкінішке орай мен өзім жұмыс жасайм мектепте. Ол жерде ерекше балаларды қолдау өте аз. Ол жерде үлкендер арасынан емес, яғни кішкентайлардан. Оларды кекетеді, мінез құлқына әсер ететін сөздерді айтады. Сен 2-ші, 3-ші орындасың дегендей. Егер ол тамақ салып берсе, сенің тамағыңды жемейміз деген сияқты.

Нүрия Балтабайқызы, «Autism Kazakhstan» Ұлттық қауымдастығының төрайымы:

Әке-шешесі айтпайды. Тек қана норма баладан басқа ерекше бала бар деп түсіндірмейді ғой. Мынадай балдарды бірінші көргенде ауру деп қорқады. Мазақтауы мүмкін, саусақпен көрсетуі мүмкін. Бізде өкінішке орай солай, бірақ мен ана ретінде жүрегім ауырады.

Енді осындай балалар қоғамда өмір сүруге лайықты ғой, неге шетке итеріп тастап жатыр, неге оқшаулайды?

Аманкелді Сейтхан