Жаңалықтарды Telegram арнамыздан оқыңыз!1926 жылы Кеңес Үкіметінің ықпалымен Орта Азиядағы мемлекеттер әліпбиін латынға ауыстырды. Сонда жырақта жатқан Түркия да осы дүрмекке ілесіп бақты. Араб қарпінен азап көрген жоқ, басты мақсат - туыс елдермен байланысты үзбеу еді. Осылайша, Кіші Азия түбегіндегі бауырлас ел 1928 жылы Осман империясының 600 жылдық араб әрпіндегі мұрасын жаңа таңбаға көшірді. Қазірде қазақ қоғамында қызу талқыланып жатқан тақырыптың төресі - латын қарпіне оралу. Бұл - бүгінгі «Басты тақырып». Студия қонағы – Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры Ербол Тілешов.
- Сіз жұмыс тобының атынан қазақ тіліне арналған жаңа латын әліпбиінің нұсқасын таныстырдыңыз. Бұл қазақ ғалымдарының ортақ тұжырымы ма? Жаңалығы неде?
- Бүгінгі әліпби нұсқасының қорытындысы жеке топтың немесе жеке адамдардың ғана емес, бірнеше ай бойы әрекет еткен жұмыс тобының және 2012 жылдан бастап Ахмет Байтұрсынұлы институтының көрші елдердің тәжірибесін, жалпы, халықаралық латын әліпбиін тұжырымдаған жұмыстардың белгілі бір деңгейдегі қорытындысы деп толық айтуға болады.
Бұл әліпбидің жаңалығы, тіпті, туысқан халықтардың әліпбиінен ерекшелігі – мұнда ноқаттардың яғни, диакритикалық таңбалардың болмауы. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, таза классикалық латын әліпбиінен шыққан қорытынды нұсқасы іспетті. Әрине, ең бірінші кезекте қазақ тілінің дыбыстық жүйесі ескерілді. Бірде-бір дыбыс ұмыт қалған жоқ. Әліпбидің ары қарай қоғамға кіру барысында оның жазу емле-ережесі қалай болатыны алдын ала ғылыми болжаммен ойластырылғын.
- Сіздер бір әріп – бір дыбыс, бір әріп – екі дыбыс және бір дыбыс принципін ұсынып отырсыздар. Кейін 25 таңбалы әліпбиге қосымша 8 диграф ұсындыңыздар. Дәл осы принциптерді таңдауда қандай тұжырымға сүйендіңіздер?
- Ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сүйендік. Шынтуайтында 8 диграф дегенмен, бұл 25 таңбалы әліпби. Осыған қарап, компьютерге ғана негізделген деген секілді пікірлер де туындап қалуы мүмкін. Мәселе онда емес. Мәселе қазақ тілінің дыбысының жоғалмауында. Диграфтар неге қазақ тілін сақтайды?! Дыбыс үсті, дыбыс асты ноқаттар дыбыстың өзі емес, дыбыстың суреті шартты.
- Апробация жүргіздіңіздер ме?
- Ш.Шаяхметов атындағы республикалық орталықтың жанында алдымен өз қызметкерлерімізге жүргіздік. Бұдан кейін жастардың арасында, сосын ересек қала тұрғындарының арасында жүргіздік. Одан байқағанымыз, жастар икемді келді. Бірақ, апробацияның екінші кезеңінде жазуды пернетақтамен жүргіздік. Сонда пернетақтада теру аса қиындық тудырмады және қаламмен жазудан гөрі жылдамдық артты. Мұнда да жастар соған өздерінің бейім екенін көрсетті. Ересек адамдардың бәрі жазып кетті десем, жалған болар. Таңбаны тауып жазғанымен, олардың уақыттан аздап бөгелгені болды.
Бұдан бөлек, хабар барысында жат, кірме дыбыстардан құтылу мәселесі, әлеуметтің жаңа әліпбиге қатысты пікірі жайлы да сөз қозғалды. Сонымен бірге, Ербол Тілешов жаңа әліпбиге қатысты өзінің жеке азаматтық пікірін білдірді.
